Fęrsluflokkur: Heimspeki

Lennox vs. hann sjįlfur

Mofi birti nżlega grein eftir stęršfręšinginn John Lennox žar sem hann svarar fullyršingum Stephen Hawking um gušlaust upphaf alheims. Ekki veit ég hvaš Hawking segir nįnar um mįliš en žaš sem Lennox hefur aš segja er óttalega ómerkilegt.

 En skošum mįli nįnar:Lennox er stęršfręšingur, ekki ešlisfręšingur. Ummęli hans eru ekki fręšilegs ešlis heldur heimspekileg og trśarleg eins og berlega kemur fram ķ mįlflutningi hans. Fulllyršingar sem hann kemur meš um ešlisfręši eša alheimsfręši eru fullyršingar įhugamanns, verulega mótašar af fyrirfram gefinni trśarsannfęringu.En hversu marktękur er žį Lennox į sķnu įhugasvišum?

 

Within the Christian faith, there is also the powerful evidence that God revealed himself to mankind through Jesus Christ two millennia ago. This is well-documented not just in the scriptures and other testimony but also in a wealth of archaeological findings.

 

Ķ lok ofangreindrar tilvitnunar fullyršir Lennox um fornleifafręši - og missir algjörlega marks. Žaš er ekki ein einasta arša sem fornleifafręšin hefur fęrt okkur til sönnunar į tilvist Jesś, hvaš žį aš hann hafi veriš birtingarmynd Gušs. En Lennox fullyršir hvort tveggja. Hér hefur hann svo augljóslega rangt fyrir sér.

Lennox beitir einnig mannfręšilegum rökum ķ mįlflutningi sķnum, ķ frįsögn af Joseph Needham:

 

He wanted to find out why China, for all its early gifts of innovation, had fallen so far behind Europe in the advancement of science.

He reluctantly came to the conclusion that European science had been spurred on by the widespread belief in a rational creative force, known as God, which made all scientific laws comprehensible.

 

Žetta er furšuleg röš fullyršinga - ķ fyrsta lagi var nišurstaša Needham (og vel aš merkja, žetta var fyrir hįlfri öld sķšan) sś aš žaš voru trśarbrögš Kķnverja (Taóismi og Konfśsķanismi) sem hafi haldiš aftur af žeim - ekki aš kristni hafi żtt undir ķ Evrópu (eins og Lennox fulllyršir). Needham er reyndar fręgur fyrir spurninguna (hvers vegna fór Evrópa fram śr Kķna) en nišurstöšur hans hafa ekki enst vel.

Jared Diamond hefur aš mķnu viti svaraš "Needham spurningunni" manna best, og ekki bara fyrir Kķna heldur mannkyn allt. Svariš hefur ekkert meš kristni aš gera - en bók hans er grķšarlega įhugaverš og ég hvet alla aš kynna sér hana ("Guns, Germs and Steel", NY 1997).En Lennox fullyršir einnig aš Needham hafi komiš fram meš kenningu um aš vķsindažróun ķ Evrópu sé afleišing af trśnni į einn, skiljanlegan Guš (oršiš "rational" merkir hér skiljanlegur eša skilgreinanlegur). Nś mį vera aš Needham hafi einhvern tķmann sagt eitthvaš į žessa leiš en fullyršinguna er aušvelt aš hrekja meš vķsun til sögunnar: Annars vegar stöšnunar vķsindaframžróunar ķ 1000 įr (400 - 1400), į mešan Kristnin réš rķkjum ķ Evrópu, og hins vegar stöšnun vķsindaframžróunar ķ 1000 įr (1000 - 2000) ķ Ķslam žar sem trś į skiljanlegan Guš er ekki minni en ķ Kristni.

Kķna hefur į móti ekki lifaš 1000 įra stöšnun ķ vķsindaframžróun - fyrir 700 įrum var Kķna žróašasta land ķ heimi og framfarir voru mjög hrašar. Innrįs Mongóla stöšvaši žessa žróun, borgarmenning leiš verulegan hnekki og efnahagur hrundi og Kķna var ķ raun verulega skert efnahagslega nęstu 500 įrin. Vķsindažróun er ekki hröš viš slķkar kringumstęšur (Evrópa hefur svipaša afsökun fyrir sitt fyrri helming sķns stöšnunarskeišs, Ķslam ekki).

Needham skrifaši fyrir hįlfri öld eša meira, ķ dag eru Kķnverjar augljóslega aš geysa fram į grķšarlegum hraša, bęši efnahagslega og vķsindalega. Meš nśverandi vexti fara Kķnverjar fram śr hinum "Kristna" heimi įšur en okkar ęvi er öll og hafa žar meš afsannaš eina feršina enn aš trśarbrögš hafa ekker meš mįliš aš gera.

Fullyršingar Lennox eru žvķ nįnast tóm tjara - og ekki veršur séš aš han hafi mikinn skilning į žvķ sem hann tjįir sig um į sviši fornleifafręši, sagnfręši eša mannfręši. Skyldi hann vita meira ķ ešlisfręši eša alheimsfręšum?

 

Merkingarfręšileg markleysa

 
But contrary to what Hawking claims, physical laws can never provide a complete explanation of the universe. Laws themselves do not create anything, they are merely a description of what happens under certain conditions.

 

Nś veit ég ekki hvort Hawking hafi sagt aš ešlisfręšilögmįl skżri alheminn til fullnustu. Mér žykir ólķklegt aš hann hafi tekiš svo stórt upp ķ sig. En žaš er ekki heldur rétt hjį Lennox aš ešlisfręšlilögmįl séu bara lżsing į atburšarįs. Kenningar Einsteins og lögmįl leidd śt frį žeim eru t.d. mjög įkvešnar lżsingar į ešli heimsins - og śt frį žeim mį bęši skżra og spį fyrir um atburšarįs. Slķka lżsingu į ešli heimsins er ekki aš finna ķ trśarbrögšum eša "frumstęšari" vķsindakenningum.

 

Žekkingarfręšileg hringavitleysa

Lennox kemur meš athyglisverša skilgreiningu į sannleikanum, skošum žaš nįnar:

 

Despite this, Hawking, like so many other critics of religion, wants us to believe we are nothing but a random collection of molecules, the end product of a mindless process.

This, if true, would undermine the very rationality we need to study science. If the brain were really the result of an unguided process, then there is no reason to believe in its capacity to tell us the truth.

 

Žaš viršist sem Lennox sé aš vķsa til žróunarkenningarinnar žegar hann talar um tilviljanakennda samröšun sameinda, afleišing blindrar atburšarrįsar. Žaš er algengur misskilningur aš nišurstöšur žróunar séu tilviljanakenndar žótt žróun vissulega byggi į tilviljanakenndum atburšum.

En Lennox viršist meina aš žróašur heili (öfugt viš skapašan) hafi ekki getu til aš žekkja sannleikann. Hér gęti hann veriš aš meina tvennt: rökfręšilegan sannleika eša "rétta" žekkingu, ž.e. žekkingu sem samsvaraši raunveruleikanum.

En rökfręši er mekanķsk eins og Alan Turing sannaši fyrir 90 įrum - sannleiksgildi röksetninga hefur ekkert meš hugsun aš gera, tölvur fara létt meš aš finna sannleikann eftir hreinum mekanķskum leišum.

Um sannleiksgildi fullyršinga um raunheiminn er žaš aš segja aš sannleiksgildiš ręšst aušvitaš af žvķ hversu "rétt" fullyršingin er. Žar sem raunheimar, t.d. ešlisfręši, er afleišing sömu ferla og hafa žróaš heilann žį er einmitt mjög rökrétt aš ętla aš žróašur heili geti žekkt sannleikann um raunheima. Viš ęttum einmitt aš óttast hęfileika hins skapaša heila til aš žekkja mun į eigin innri starfsemi og hinum ytri raunveruleika, enda vęru žessir tveir žęttir afleišingar gjörólķkra ferla.

Nema aušvitaš aš mašur gefi sér aš alheimurinn sé einnig skapašur. Žį stenst aušvitaš fullyršing Lennox: Ef alheimurinn og allt ķ honum er skapaš, NEMA mannsheilinn, žį gętum viš ekki treyst mannsheilanum. En svona röksemdafęrsla er kallaš aš fara ķ hringi.

 

Skżringarfręšilegur misskilningur

Lennox, eins og svo margir ašrir trśmenn, viršast halda aš Guš sé skżring į tilurš heimsins. Lennox segir žetta beinum oršum ķ tilvitnun hér aš ofan, um śtskżringar: Ešlisfręšin getur ašeins skżrt svo og svo mikiš en ef viš viljum skżra allan heiminn žį veršum viš aš hafa Guš sem skapara.

Misskilningurinn felst aušvitaš ķ žvķ aš hér sé komin skżring. Alheimsfręšin, samspil ešlisfręši, stjarnfręši og annarra vķsinda, leitast viš aš skżra heiminn eins og viš sjįum hann. Heimurinn er flókinn en viš skiljum hann betur og betur og komumst sķfellt nęr žvķ takmarki aš skilja hann til fullnustu.

Sumt munum viš kannski aldrei skilja, m.a. hvaš hugsanlega geršist viš upphaf alheimsins (žótt viš höfum žokkalega góša mynd af atburšarrįsinni stuttu eftir upphafiš). Skilningi okkar er įbótavant og žaš mį vel vera aš viš höfum ekki hęfileikann til aš skilja upphafiš, vegna takmarkana ķ heila okkar.

En gušstrśarmenn setja fram skżringu į žvķ sem viš skiljum ekki og segja: Sko, žetta er einfalt, žaš var bara Guš sem sį um žetta! En žessi Gušs-skżring er miklu flóknari en vandamįliš! Ef Guš hefur skapaš alheiminn žį er Guš miklu flóknari en alheimurinn. Ef Guš er skiljanlegur (eins og Lennox fullyršir, hann segir beinlķnis aš žaš sé forsenda Kristni aš viš skiljum Guš og hönnum hans) žį hlżtur Guš aš fylgja einhverjum žeim reglum sem viš sjįum gilda um allan alheim - t.d. aš atburšir žurfa allt ķ senn, tķma, rśm og orku. Guš getur ekki byrjaš sköpunarverkiš įn žess aš vera sjįlfur til stašar ķ einhvers konar tilvist sem er miklu flóknari en žaš sem hann ętlar aš skapa.

 

Ófyrirséš frelsissvipting

Lennox, eins og svo margir skošanabręšra hans, halda žvķ gjarnan fram aš ekkert geti gerst įn orsaka. Mofi endurtekur žetta reglulega. "Some agency must have been involved." fullyršir Lennox og notar billjarškślur sem dęmi: Hvernig kślan hreyfir sig skżrist af lögmįlum Newtons en af hverju hśn lagši af staš skżrist ašeins af einhverri ytri orsök.

En ófyrirséš hjį Lennox (og Mofa) eru žeir žar meš bśnir aš kaupa newtonska naušhyggju - allt į sér orsök, ekkert gerist įn orsaka. En ķ naušhyggnum heimi er frjįls vilji ekki möguleiki! Mofi hefur nżlega gert mikiš śr tilvist frjįls vilja, hann skżrir tilvist hins vonda, illskunnar, ķ heiminum meš einhvers konar kaupsamningi Gušs og manna um illsku fyrir frelsi.

Žaš er ekki hęgt aš kalla til einhvers konar gušlegan frelsis-hęfileika sem lausn. Frjįls vilji er orsakalaus atburšur - annars er nišurstašan ekki frjįls, hśn er naušhyggin, hśn er bundin atburšarrįs orsaka og afleišinga. Krafan um frjįlsan vilja knżr į um orsakalausa atburši. Eitt getur ekki veriš til įn hins.Žeir Lennox og Mofi geta ekki bęši įtt kökuna og étiš hana!

 

Rökfręšilegur ruglingur

Lennox, og Mofi, skoša heiminn ķ kringum sig og komast aš žeirri nišurstöšu aš mannleg sköpun og uppruni lķffręšilegra kerfa hljóti aš vera af sama meiši. Žetta er fullkomlega ešlileg įlyktun og aš mķnu viti einnig fullkomlega rétt įlyktun.

En žeir telja bįšir aš mannleg sköpun sé į einhvern hįtt gušleg " - but the task of development and creation needed the genius of Whittle as its agent." segir Lennox og hvort sem hann notar oršiš "genius" ķ upphaflegri merkingu eša ekki žį gerir hann augljóslega rįš fyrir sköpunarhęfileika sem liggur utan žess svišs sem ešlisfręši eša önnur vķsindi nį til - einhvers konar yfirskilvitlegs, gušlegs, sköpunarkrafts.

En jaršbundnari einstaklingur gęti snśiš dęminu viš og sagt sem svo: Nįttśran hefur skapaš sinn margbreytileika meš nįttśrulegum, vķsindalega skżranlegum hętti. Skyldi mannleg sköpunargįfa ekki vera skżranleg meš sama hętti? Og jś, aušvitaš er hśn žaš. Kenningin um žróun tegunda felur ķ sér einfaldan mekanķsma sköpunar sem getur allt eins starfaš ķ mannsheilanum eins og annars stašar ķ lķfheimum.

Žessi mekanismi er vel skżršur og margprófašur og reynist vera mun öflugri en menn įttu von į. Vķsindamenn hafa gaman aš tilraunum og žróunarfręšilegar tilraunir eru ķ gangi um allan heim og skila stanslaust nżjum nišurstöšum sem allar benda ķ sömu įtt: Bęši lķfkerfi og "hugkerfi" lįta smķša sig meš žessum sama mekanķsma.

Žeir Lennox og Mofi viršast reyndar einnig gera rįš fyrir žvķ aš žaš žurfi mešvitund til aš skapa. Į yfirboršinu virkar žetta rökrétt, en ķ rauninni er žessu ekki žannig fariš eins og allir sjį ef žeir hugsa sig um. Mešvitundin žvingar aldrei fram lausnir, mešvitundin skapar ekki neitt. Hśn kallar į undirliggjandi kerfi, hśn bķšur eftir hugmyndum - og stundum bķšur mešvitundin įn įrangurs. En lausnir geta sprottiš upp hvenęr sem er og hinn mesti sköpunarkraftur leysist einmitt śr lęšingin į mešan mešvitundin er hvaš mest fjarverandi: Ķ draumum.


Er hśmanķsk lķfsskošun trś?

Sś gagnrżni hefur komiš fram į sķšasta pistil minn aš heimsmynd eša lķfsskošun sem telur sig trślausa hljóti aš byggja į raunvķsindum eingöngu, sem aftur gerir aš verkum aš hśmanķsk gildi verši śtundan.

Žaš sem ég reyndi aš segja ķ sķšustu fęrslu minni var aš heimsmynd mķn er samansett af sannreynanlegum kenningum og skošunum - kenningar raunvķsinda vega vissulega žungt en eru langt ķ frį žaš eina sem telur.

Raunvķsindin eru takmörkuš žegar kemur aš hinu mannlega, sišfręši og heimspekipęlingum osfrv., hin vķsindalega ašferšafręši dugar skammt ķ hinu einstaka, ómęlanlega. Og sišferšilegar, heimspekilegar hugmyndir eru vissulega stór hluti af heimsmynd minni og flestra annarra.

Sjįlfur er ég mjög hallur undir žaš sem ég hef fundiš upp į aš kalla lżšręšislegt stjórnleysi sem er aušvitaš algjört bull. Ég vitna gjarnan ķ Dewey hvaš varšar lżšręšiš, nś į seinni tķš hef ég smitast örlķtiš af Grundtvigisma hér ķ Danaveldi. Stjórnleysiš er mér ķ blóš boriš (žaš sem kallaš var leti ķ gamla daga).

Heimsmynd er reyndar tvķžętt, annars vegar getur mašur haft skošanir į žvķ hvernig heimurinn er, hins vegar hvernig heimurinn ętti aš vera.

Undir fyrri lišinn fellur aušvitaš hinn ytri efnisheimur en einnig viš sjįlf, mašurinn ķ allri sinni mynd. Undir hiš sķšari fellur vilji til aš hlutirnir séu meš įkvešnum hętti ķ mannlegu samfélagi, skošun į aš svona eigi hlutirnir aš vera og ekki öšruvķsi. Sišferšilegur vilji og pólķtķskar skošanir falla undir žetta.

Žetta er einmitt žaš sem viš köllum stundum lķfsskošun, gott dęmi er hśmanķsminn. Eitt af žvķ sem lķfsskošun į borš viš hśmanķsma gerir ekki er aš afneita gildismati, žótt hiš gagnstęša sé einmitt algeng įsökun trśmanna. Hśmanķstinn telur įkvešin gildi, įkvešna sišfręši, vera betri en ašrir möguleikar, žaš er žaš sem felst ķ hśmanķsma.

En žessi gildi spretta ekki af engu, žau spretta ķ grunninn af žeirri skošun aš lķfiš eigi aš vera bęrilegt - jafnvel gott - og aš reynslan hafi sżnt aš sumt gerir lķfiš betra en annaš.

Ég sem hśmanisti bż mér til heimsmynd śt frį žeirri einföldu forsendu aš ég kżs aš lifa góšu lķfi. Ég hef velt mikiš fyrir mér ķ hverju žaš felst, eitt veit ég aš sem mannvera į ég erfitt meš aš hafa žaš gott žegar ašrir žjįst ķ kringum mig. Reynslan kennir mér aš svo sé og raunvķsindin geta reyndar stutt aš žessi upplifun er ekki bara mķn, žetta er nokkuš sem viš finnum flest fyrir. Okkur lķšur sjįlfum betur žegar viš erum góš viš annaš fólk, viš höfum löngum til aš gefa, til aš elska, til aš glešjast meš öšrum. Mašur er manns gaman, gleši er mešal guma. Allt er žetta sannreynanlegt.

Grunnforsendan er įkvöršun um aš lifa góšu lķfi, vera hamingjusamur. Įkvöršunin sjįlf kemur ekki utan frį, hśn er innbyggš ķ okkur lķffręšilega, hśn er ešlileg įkvöršun - en ekki sś eina sem ég gęti tekiš. Ég gęti t.d. vališ aš lifa vondu lifi, aš stefna aš sem mestri žjįningu, eša leišindum - manntżpur Kierkegaard eru einmitt dęmi um einstaklinga sem velja dįldiš skrżtnar grunnforsendur fyrir lķfi sķnu.

Ekkert af žessu eru fantasķur, ekkert af žessu gerir rįš fyrir ósannreynanlegum frumsendum. Trśmašurinn jafnt sem sį trślausi tekur žessar grundvallar įkvaršanir, og žęr koma innan frį. Sem raunvķsindamašur hallast ég undir aš žęr spretti tilviljanakennt frį lķffręšilegum ferlum, en žaš er algjört aukaatriši.

Leišin milli trśmannsins og žess trślausa skilur žegar trśmašurinn telur sig žurfa aš gera rįš fyrir ósannreynanlegum forsendum til aš fullnęgja grundvallar įkvöršun sinni um hvernig lķf hann kżs aš lifa. Hinn trślausi telur sig ekki hafa žörf į žvķ.

Trśmašurinn er hugsanlega ķ žessu samhengi aš stytta sér leiš. Hann hefur markmiš sem er gott lķf. Hann veit aš gott lķf žarfnast žess aš ašrir séu góšir hver viš annan. Žaš er miklu fljótlegra aš kaupa inn ķ einhverja fantasķu um aš ef mašur er ekki góšur viš nįungann žį verši mašur steiktur ķ helvķti, en aš žurfa aš śtleiša sjįlfstęša lķfsskošun.

Lķfsskošun hśmanķsmans er valkostur viš trś, og žaš er mikilvęgt aš viš bendum į žennan valkost og gerum okkur grein fyrir ķ hverju hann felst, hvernig hann er rökstuddur, af hverju hann er betri. Lķfsskošun jafngildir ekki trś, en margir telja trś naušsynlega forsendu góšrar, mannvęnnar lķfsskošunar. Viš höfum žaš hlutverk aš sżna aš svo er ekki.


Aš sanna og sannreyna - um Gödel, Newton, trś og trśleysi

Naušvörn margra trśmanna er aš vęna trśleysingja um trś. Nżlegar umręšur hjį Kristni Theódórssyni og Svani Sigurbjörnssyni hafa snśist um Gödel og tilraunir trśmanna til aš nota kenningar hans sem sönnun fyrir žvķ aš allar heimsmyndir, lķka hin trślausa, byggi į trś.

Aš sanna og sannreyna

Ef viš tökum ešlisfręšikenningu sem dęmi, t.d. kenningu Newton um ašdrįttarafl, žį er hęgt aš skoša hana į marga mismunandi vegu - žaš mį sannreyna hana į żmsa vegu og žaš mį sanna żmsa žętti hennar.

Newton žróaši sjįlfur nżja tegund stęršfręši til aš geta sannreynt kenningar sķnar. Žaš var ķ sjįlfu sér aušvelt aš benda į hvers vegna ašdrįttarafliš minnkar ķ hlutfalli viš fjarlęgšina ķ öšru veldi: Flestir ešlisfręšingar voru sammįla um aš žannig hegši orkusviš sér, žau dreifast eins og um yfirborš kślu sé aš ręša og yfirborš kślu stękkar (krafturinn dreifist) ķ hlutfalli viš radķus ķ öšru veldi.

En Newton žurfti aš sannreyna aš žetta ętti einnig viš um męlda hreyfingu hnattanna. Hann žurfti sem sagt aš setja hreyfingar t.d. tungls og jaršar ķ samhengi hvor viš ašra og sżna aš massi žeirra įsamt hreyfingu stęšist kenninguna.

Sś stęršfręši sem Newton notaši var žróuš śt frį evklķšskri stęršfręši en hśn er einmitt gott dęmi um gödelskt, opiš, frumsendukerfi. Įn frumsendunnar um aš tvęr samhliša lķnur snertist aldrei er ekki hęgt aš sanna evklķšska flatarmįlsfręši; og frumsenduna er ekki hęgt aš leiša śt frį öšrum frumsendum evklķšskrar flatarmįlsfręši.

Newton leiddi sķna stęršfręši śt frį sömu frumsendum og enn erum viš meš opiš gödelskt frumsendukerfi. Hann notaši sķšan stęršfręšina til aš sannreyna ešlisfręšikenninguna. Engar kenningar verša "sannašar", en žęr mį sannreyna aftur og aftur.

Žar sem kenningar um raunheima verša ekki sannašar žį eru engar slķkar kenningar gjaldgengar sem opin (eša lokuš) frumsendukerfi. Setning Gödel į žvķ aldrei viš um t.d. kenningar ķ lķffręši. Hins vegar er vel hęgt aš segja (og flestir myndu fallast į) aš kenningar ķ lķffręši nżta sér kenningar śr öšrum fręšigreinum, og aš margar žessara kenninga nżta sér stęršfręšileg frumsendukerfi.

Žaš er t.d. skemmtilegt aš Einstein žurfti aš hafna evklķšskri flatarmįlsfręši til aš geta sannaš afstęšiskenninguna, evklķšska frumsendukerfiš reyndist nefnilega ekki lżsa raunheimi meš réttum hętti (frumsendan um aš tvęr samhliša lķnur snertist aldrei er röng).

En allar kenningar innan vķsinda eru sannreynanlegar meš įkvešnum hętti, žaš sem viš köllum vķsindalega ašferšafręši.

Raunveruleikinn

Raunveruleikinn er sannreynanlegur eftir mörgum mismunandi ašferšum. Ég get leitt aš žvķ vķsindaleg rök aš veggurinn fyrir framan mig sé til, śt frį buršarfręši, ljósfręši, varmafręši osfrv. Ég get lķka bara gengiš beint į hann og sannreynt tilvist hans meš žeim hętti.

En raunveruleikinn er aldrei sannanlegur. Sannanir gilda bara um manngeršar kenningar, og žį ašeins um žęr sem gilda innan frumsemdukerfa sem eru röklega uppbyggš og samkvęm sjįlfum sér. Kenning sem er sönnuš innan slķks kerfis veršur aš frumsendu ķ kerfinu.

Žaš eru sem sagt engar frumsendur ķ hinum ytri raunveruleika, ašeins sannreynanlegar kenningar og sannreynanleg fyrirbęri. Žaš śtilokar aušvitaš ekki aš til séu ósannreynanleg fyrirbęri. Į hinn bóginn getur ósannreynanleg fullyršing aldrei oršiš aš kenningu. Slķkar fullyršingar köllum viš fantasķur.

Ósannreynanleg fyrirbęri gętu sem sagt veriš til en tilvist žeirra vęri žį algjörlega įn snertingar viš okkar raunveruleika. Allar fullyršingar um ósannreynanleg fyrirbęri eru žvķ fantasķur.

Heimsmynd sem gengur śt frį tilvist ósannreynanlegra fyrirbęra er žvķ fantasķuheimsmynd. Sį sem ašhyllist slķka heimsmynd getur aldrei sannaš eša sannreynt hana og neyšist žvķ til aš trśa. Slķk heimsmynd hefur "frumsendur" sem eru ekki ašeins ósannanlegar, žęr eru ósannreynanlegar. Heimsmynd af žessu tagi į ekkert skylt viš ófullkomleikasetningu Gödels, ekkert af skilyršum žeirrar setningar eru uppfyllt.

Heimsmynd sem gengur ekki śt frį tilvist ósannreynanlegra fyrirbęra fullnęgir kröfum um innra samręmi. Slķk heimsmynd krefst ekki trśar, allt sem ķ henni felst er sannreynanlegt. Heimsmyndin hefur engar frumsendur ašrar en žęr sem tilheyra röklega samkvęmum frumsendukerfum (stęršfręši, rökfręši), en hśn hefur aragrśa forsendna, kenninga, sem hver um sig er sannreynanleg og ķ innra röklegu samhengi viš ašrar forsendur og kenningar.

Af hverju er Gödel mikilvęgur?

Heimspekilega er litiš svo į aš raunveruleikinn sé lokašur og rökrétt uppbyggšur, samkvęmur sjįlfum sér. Žessi heimspekilega afstaša hefur gert žaš aš verkum aš margir heimspekingar eiga erfitt meš aš samžykkja skammtafręšileg įhrif sem raunveruleg - žeir vilja margir halda ķ aš skammtafręšin fjalli um sżndarfyrirbęri, sé nįnar aš gįš muni leynist aš baki žeirra hefšbundin, en ósköp smįgerš, newtonsk ešlisfręši.

Ķ mķnum huga, og margra annarra, er žetta ekki réttur skilningur. Raunheimurinn gęti vel veriš rökréttur og samkvęmur sjįlfum sér jafnvel žótt skammtafręšin sé raunveruleg. Hin innri rök raunheima vęru žį aš vķsu ekki alltaf žau sömu og hin manngerša rökfręši ętlast til.

Ķ lok 19. og byrjun 20. aldar viršast margir heimspekingar hafa viljaš heimfęra "fullkomnun" raunheima yfir į stęršfręšina, bak viš slķka hugsun liggur kannski sś sannfęring aš stęršfręšin geri meira en lżsa raunheimum - hśn sé beinlķnis byggingarefni raunheima. Ef raunheimar eru sjįlfum sér nógir, röklega uppbyggšir, samkvęmir sjįlfum sér, og allar forsendur (kenningar) žannig aš hęgt er aš leiša žęr röklega śt frį öšrum kenningum, žį ętti stęršfręšin helst aš vera žannig lķka.

Žaš sem Gödel ķ raun sannaši er aš stęršfręšin er takmörkuš, hśn į sér ekki sjįlfstęša tilvist utan raunheima. Margar naušsynlegar frumsendur stęršfręšinnar eru raunveruleg fyrirbęri, sannreynanleg ķ raunheimum en ekki sannanleg stęršfręšilega.

Frumsendan hjį Evklķš, um aš tvęr samsķša lķnur snertast aldrei, er fengin beint śr raunheimum og hefur veriš sannreynanleg mjög lengi. Einstein grunaši aš hśn vęri engu aš sķšur röng, viš žyrftum einfaldlega stęrri męlikvarša til aš sannreyna aš svo vęri. Grunsemdir Einsteins hafa seinna veriš stašfestar, ķ raunheimum er žaš svo aš tvęr samsķša lķnur geta snert hvor ašra.

Trś vs. trśleysi

I) Nafnoršiš trś eitt og sér hefur įkvešna merkingu ķ hugum fólks, merkingu sem mį lżsa meš žvķ sem ég nefndi įšur: Heimsmynd sem gefur sér ósannreynanlegar frumsendur krefst trśar. Trś er žį sś sannfęring aš ósannreynanlegar frumsendur séu hluti af raunveruleikanum. Trś er žvķ aldrei hęgt aš rökstyšja eša sannreyna.

II) Aušvitaš er oršiš trś notaš ķ vķšari merkingu, sem nafnorš ķ samsetningum į borš viš "žaš er trśa mķn" eša "ég hef trś į" er ljóst aš oršiš hefur ekki sömu merkingu og ķ I hér aš ofan.

III) Sögnin aš trśa er einnig notuš ķ vķšari merkingu, ég get t.d. vel sagst trśa žvķ aš flestir fulloršnir ķslendingar séu lęsir (sannreynanlegt) įn žess aš ég sé aš lżsa yfir trś skv. skilgreiningu I.

Oršiš trśleysi er skilgreint śt frį oršinu trś og žį eingöngu ķ merkingu I. Sį sem er trślaus hefur heimsmynd sem ekki krefst trśar. Heimsmynd hans er samansett af sannreynanlegum kenningum og forsendum.

Flest höfum viš einnig sannfęringar sem mynda hluta af heimsmynd okkar. Sannfęring mętti skilgreina sem svo aš viš teljum vķst aš įkvešnar forsendur séu réttar, įn žess aš viš höfum sannreynt žęr. Munurinn į hinum trślausa og hinum trśaša er hér aš hinn trślausi getur veriš sannfęršur um tilteknar sannreynanlegar forsendur, jafnvel žótt hann sannreyni žęr ekki sjįlfur - hann tekur žęr trśanlegar. Um leiš er hann reišubśinn til aš breyta skošun sinni ķ ljósi reynslunnar.

Sį trśaši hefur einnig sķnar sannfęringar, margar hverjar žęr sömu og sį trślausi. En sį trśaši hefur einnig sannfęringar um frumsendur sem hann veit aš eru ósannreynanlegar. Hann telur ekki ašeins aš frumsendurnar séu trślegar, aš žęr séu sannreynanlegar, žvert į móti trśir hann į aš žęr séu réttar. Reynslan muni ekki skera žar um.

Innskrįning

Ath. Vinsamlegast kveikiš į Javascript til aš hefja innskrįningu.

Hafšu samband