Er húmanísk lífsskoðun trú?

Sú gagnrýni hefur komið fram á síðasta pistil minn að heimsmynd eða lífsskoðun sem telur sig trúlausa hljóti að byggja á raunvísindum eingöngu, sem aftur gerir að verkum að húmanísk gildi verði útundan.

Það sem ég reyndi að segja í síðustu færslu minni var að heimsmynd mín er samansett af sannreynanlegum kenningum og skoðunum - kenningar raunvísinda vega vissulega þungt en eru langt í frá það eina sem telur.

Raunvísindin eru takmörkuð þegar kemur að hinu mannlega, siðfræði og heimspekipælingum osfrv., hin vísindalega aðferðafræði dugar skammt í hinu einstaka, ómælanlega. Og siðferðilegar, heimspekilegar hugmyndir eru vissulega stór hluti af heimsmynd minni og flestra annarra.

Sjálfur er ég mjög hallur undir það sem ég hef fundið upp á að kalla lýðræðislegt stjórnleysi sem er auðvitað algjört bull. Ég vitna gjarnan í Dewey hvað varðar lýðræðið, nú á seinni tíð hef ég smitast örlítið af Grundtvigisma hér í Danaveldi. Stjórnleysið er mér í blóð borið (það sem kallað var leti í gamla daga).

Heimsmynd er reyndar tvíþætt, annars vegar getur maður haft skoðanir á því hvernig heimurinn er, hins vegar hvernig heimurinn ætti að vera.

Undir fyrri liðinn fellur auðvitað hinn ytri efnisheimur en einnig við sjálf, maðurinn í allri sinni mynd. Undir hið síðari fellur vilji til að hlutirnir séu með ákveðnum hætti í mannlegu samfélagi, skoðun á að svona eigi hlutirnir að vera og ekki öðruvísi. Siðferðilegur vilji og pólítískar skoðanir falla undir þetta.

Þetta er einmitt það sem við köllum stundum lífsskoðun, gott dæmi er húmanísminn. Eitt af því sem lífsskoðun á borð við húmanísma gerir ekki er að afneita gildismati, þótt hið gagnstæða sé einmitt algeng ásökun trúmanna. Húmanístinn telur ákveðin gildi, ákveðna siðfræði, vera betri en aðrir möguleikar, það er það sem felst í húmanísma.

En þessi gildi spretta ekki af engu, þau spretta í grunninn af þeirri skoðun að lífið eigi að vera bærilegt - jafnvel gott - og að reynslan hafi sýnt að sumt gerir lífið betra en annað.

Ég sem húmanisti bý mér til heimsmynd út frá þeirri einföldu forsendu að ég kýs að lifa góðu lífi. Ég hef velt mikið fyrir mér í hverju það felst, eitt veit ég að sem mannvera á ég erfitt með að hafa það gott þegar aðrir þjást í kringum mig. Reynslan kennir mér að svo sé og raunvísindin geta reyndar stutt að þessi upplifun er ekki bara mín, þetta er nokkuð sem við finnum flest fyrir. Okkur líður sjálfum betur þegar við erum góð við annað fólk, við höfum löngum til að gefa, til að elska, til að gleðjast með öðrum. Maður er manns gaman, gleði er meðal guma. Allt er þetta sannreynanlegt.

Grunnforsendan er ákvörðun um að lifa góðu lífi, vera hamingjusamur. Ákvörðunin sjálf kemur ekki utan frá, hún er innbyggð í okkur líffræðilega, hún er eðlileg ákvörðun - en ekki sú eina sem ég gæti tekið. Ég gæti t.d. valið að lifa vondu lifi, að stefna að sem mestri þjáningu, eða leiðindum - manntýpur Kierkegaard eru einmitt dæmi um einstaklinga sem velja dáldið skrýtnar grunnforsendur fyrir lífi sínu.

Ekkert af þessu eru fantasíur, ekkert af þessu gerir ráð fyrir ósannreynanlegum frumsendum. Trúmaðurinn jafnt sem sá trúlausi tekur þessar grundvallar ákvarðanir, og þær koma innan frá. Sem raunvísindamaður hallast ég undir að þær spretti tilviljanakennt frá líffræðilegum ferlum, en það er algjört aukaatriði.

Leiðin milli trúmannsins og þess trúlausa skilur þegar trúmaðurinn telur sig þurfa að gera ráð fyrir ósannreynanlegum forsendum til að fullnægja grundvallar ákvörðun sinni um hvernig líf hann kýs að lifa. Hinn trúlausi telur sig ekki hafa þörf á því.

Trúmaðurinn er hugsanlega í þessu samhengi að stytta sér leið. Hann hefur markmið sem er gott líf. Hann veit að gott líf þarfnast þess að aðrir séu góðir hver við annan. Það er miklu fljótlegra að kaupa inn í einhverja fantasíu um að ef maður er ekki góður við náungann þá verði maður steiktur í helvíti, en að þurfa að útleiða sjálfstæða lífsskoðun.

Lífsskoðun húmanísmans er valkostur við trú, og það er mikilvægt að við bendum á þennan valkost og gerum okkur grein fyrir í hverju hann felst, hvernig hann er rökstuddur, af hverju hann er betri. Lífsskoðun jafngildir ekki trú, en margir telja trú nauðsynlega forsendu góðrar, mannvænnar lífsskoðunar. Við höfum það hlutverk að sýna að svo er ekki.